Δικαιούται ένας κοινωνιολόγος να απορεί;  -σκεπτόμουν σήμερα το πρωί, θα σας πω παρακάτω με ποιο έναυσμα.

Και βέβαια δικαιούται, διαβεβαίωνα τον εαυτό μου. Οποιοσδήποτε έχει το δικαίωμα της απορίας και της έκπληξης. Εκτός, βέβαια, κι αν πρόκειται για ερωτηματικά και προβληματισμούς σχετικά με τους οποίους ο εν λόγω οποιοσδήποτε οφείλει, λόγω εξειδικευμένων σπουδών και ¨συγκεκριμένου γνωστικού αντικειμένου¨ (ωραία φράση που χρησιμοποιούμε και στο πανεπιστήμιο) να γνωρίζει ήδη την απάντηση.

Επέμενε ωστόσο ο ημέτερος εαυτός: δικαιούται ένας κοινωνιολόγος να απορεί και να εκπλήσσεται όταν  διαπιστώνει ότι (και) στις σημερινές κοινωνίες και ειδικότερα στη δική μας τη νεοελληνική, δίπλα στο υπάρχον θεσμικό και κοινά αποδεκτό πλέγμα κανόνων, αρχών και νόμων υπάρχει και ένα άλλο, παράπλευρο, συχνά πολύ ισχυρότερο ¨παρασύστημα¨;  Ένα παρασύστημα σε θέση να ελέγχει τα κομβικά σημεία του κυρίως συστήματος, να παρεμβαίνει, να υποδεικνύει ανθρώπους, να καθοδηγεί συμπεριφορές και να δικαιολογεί πράξεις και απραξίες όχι απόλυτα συμβατές με την επίσημη εκδοχή των κανόνων συμβίωσης;

Όχι βέβαια! δε μπόρεσα παρά να απαντήσω. Η τάση για δημιουργία παρασυστημάτων είναι γνωστή εδώ και καιρό στον κοινωνιολογικό στοχασμό και δεν εκπλήττει. Το ότι το φαινόμενο κάτω από ορισμένες συνθήκες μπορεί να πάρει παθολογικές διαστάσεις, είναι επίσης πανθομολογούμενο. Και, εν τέλει, το ότι μια ψύχραιμη παρατήρηση των όσων συμβαίνουν γύρω μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η σημερινή νεοελληνική κοινωνία καταφανώς πάσχει από οξεία ¨παρασυστημίτιδα¨, είναι ορατό δια γυμνού οφθαλμού.

Τότε γιατί εκνευρίζεσαι; μου αντέτεινε ο Άλλος.

Γιατί πέρα από κοινωνιολόγος δεν έπαψα να φιλοδοξώ να είμαι και πολίτης, του απάντησα. Και έπειτα, το παρασύστημα μπορεί να ξεφυτρώσει παντού, ακόμη και ανάμεσα στα πόδια σου. Και τότε οι θεωρίες δε φτάνουν για να αποφύγεις τα σκουντουφλήματα.

Είναι τόσο δύσκολο; μου ‘κανε το χαζό ο Άλλος.

Μερικές φορές πιο δύσκολο και από τον καιρό της επαράτου χούντας, τον ξέκοψα.

Αυτοί  και άλλοι παρόμοιοι συνειρμοί πήραν να με περιτριγυρίζουν καθώς διάβαζα στον ηλεκτρονικό ενδοπανεπιστημιακό διάλογο, αλλά και σε πολλά ιστολόγια, σχόλια -μερικά γεμάτα θεμιτή έκπληξη- για τα διαδραματιζόμενα τόσο στον γενικότερο πανεπιστημιακό χώρο (νεποτισμός, αυταρχισμός, παρεμβολή ομάδων πίεσης, κλπ) όσο και στο δικό μου χώρο δουλειάς, το Τμήμα Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ.

Και εκεί που για να καταπραΰνω τον εκνευρισμό μου (γιατί τα αναγραφόμενα έθιγαν ευαίσθητα σημεία για όποιον διατηρεί ακόμη κάποια ευαισθησία) αναλογιζόμουν ότι υπάρχουν και χειρότερα, και ότι οι ιερεμιάδες δε πείθουν όταν προέρχονται από εκείνους «που ξέρουν» ή που «οφείλουν να ξέρουν» εκ των ένδον αιτίες και κίνητρα, μου φτάνει και μία ηλεκτρονική επιστολή φοιτητών μου (οι φοιτητές ανήκουν σε εκείνους που περισσότερο από οποιοδήποτε άλλον δικαιούνται να έχουν απορίες και να ζητούν διευκρινίσεις), όπου μου ζητούν να πάρω θέση σε θέμα σχετικό με επικείμενη ανέλιξη στο Τμήμα μου. Αύριο.

Αναπροσανατολίζω λοιπόν τους γενικούς μου προβληματισμούς (χωρίς να πάψω να ελπίζω ότι κάποτε θα γίνει μια σοβαρή κοινωνιολογική -αυτοκριτική και εκ των ένδον- διερεύνηση του πανεπιστημιακού χώρου) και προσπαθώ να απαντήσω στους φοιτητές. Όχι θεωρητικά, αλλά συγκεκριμένα.

Δεν έχω πρόβλημα να πάρω θέση και αυτή είναι προφανώς αρνητική.

Εγώ και η ανελισσόμενη κυρία συνάδελφος συγκρουστήκαμε από την πρώτη στιγμή που πάτησα πόδι στο Τμήμα. Θυμάμαι ότι τότε είχα τολμήσει να αντιτεθώ στην πρότασή της για την απόδοση της ιδιότητας του επιτίμου διδάκτορα σε στέλεχος του συγκροτήματος Λαμπράκη. Για να είμαι απολύτως ακριβής είχα αρνηθεί να συμμετάσχω σε επιτροπή που θα προετοίμαζε την απονομή του τίτλου μια που όταν άρχισε η συνεργασία μου με το Τμήμα, η απόφαση ήταν ήδη ειλημμένη.

Είχα υποστηρίξει τότε ότι αν το Τμήμα ήθελε σώνει και καλά να αποκτήσει επίτιμο διδάκτορα αυτός θα ήταν πολύ καλύτερο να είναι ένας δημοσιογράφος της πόλης της Θεσσαλονίκης ή τουλάχιστον να κατάγεται από αυτήν.

Επίσης διατύπωσα την άποψη ότι το κύρος του τμήματος δε μπορεί να είναι υπόθεση ¨δημοσίων σχέσεων¨, άρα δεν πρέπει να κλείνουμε τα μάτια σε περιπτώσεις ελλιπούς παρουσίας διδασκόντων (ως γνωστόν, η μερική απασχόληση είναι απαγορευμένη κατά τα πρώτα τρία χρόνια διδασκαλίας) με αντάλλαγμα ευχερέστερες επαφές με τα κέντρα οποιαδήποτε εξουσίας (πολιτικής, οικονομικής, επικοινωνιακής ή άλλης).

Σε μία άλλη περίπτωση υπήρξαν ριζικά διαφορετικές αντιλήψεις σχετικά με το πνεύμα που πρέπει να διέπει το υπόβαθρο της  διδασκαλίας των επικοινωνιακών μαθημάτων συμπεριλαμβανομένων των δημοσιογραφικών, και επομένως τα κριτήρια επιλογής των διδασκόντων τα μαθήματα αυτά. Σύμφωνα με τη συνάδελφο  βασική προϋπόθεση για να διδάξει κανείς δημοσιογραφία αποτελεί η τριβή με την ισχύουσα πρακτική, η δική μου άποψη αποσκοπεί στη δημιουργία δημοσιογράφων ικανών να αποκοπούν από τις ισχύουσες αρνητικές πρακτικές και να επανατοποθετήσουν τα της μαζικής επικοινωνίας.

 Όπως είναι γνωστό η διαφωνία μας αυτή οδήγησε σε διαφορετικές εισηγήσεις σε πρόσφατη κρίση πρόσληψης. Το τμήμα αποφάνθηκε ότι κανείς εν των συμμετεχόντων δεν είχε τα απαραίτητα προσόντα. Ωστόσο ύστερα από νομικού τύπου ενστάσεις που αφορούσαν, μεταξύ άλλων, στην μη αρμοδιότητα μέλους της εισηγητικής, η κρίση πρόκειται να επαναληφθεί, χωρίς το εν λόγω μέλος και χωρίς εμένα (άνευ αιτιολογίας). Να σημειώσω ότι εξεπλάγην όταν διαπίστωσα ότι το αποκλεισθέν ως αναρμόδιο μέλος, επανέρχεται ως αρμόδιο για να υπογράψει την εισηγητική της ανελισσόμενης συναδέλφου.

Γράφω εξεπλάγην. Λάθος. Είμαι κοινωνιολόγος και δε δικαιούμαι κάτι τέτοιο. Ως πολίτης μπορώ ίσως να αγανακτώ (και να πληρώνω εξ ιδίων).

Β.Ν.

(αναλυτικότερα μια άλλη φορά)

Οι φοιτητές μου με κάλεσαν να λάβω μέρος σε μία δημόσια συζήτηση για τα όσα συμβαίνουν γύρω μας. Η εκδήλωση έγινε χτες στην  κατειλημμένη σχολή Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ στη Θεσσαλονίκη. Τους ρώτησα αν η απόφαση για την εκδήλωση ήταν του φοιτητικού συλλόγου  και με διαβεβαίωσαν πως ναι, την είχε ψηφίσει η Γενική Συνέλευση. Ωστόσο, σας ομολογώ ότι ήμουν έτοιμος να αποδεχτώ την πρόσκληση, ακόμη και αν προερχόταν από κάποια από τις ομάδες που συνδιοργανώνουν τη φοιτητική κινητοποίηση. Κι αυτό γιατί πιστεύω ότι καμία κινητοποίηση και καμία πρωτοβουλία βελτίωσης, ή παρέμβασης ή και αγανάκτησης ακόμη, δεν έσφαλε διοργανώνοντας συζήτηση, διάλογο και δημόσιο προβληματισμό.

Η σημερινή φοιτητική γενιά είναι ευγενικότερη από τη δικιά μου και για αυτό οι φοιτητές μου με ευχαρίστησαν που πήγα. Εγώ (με έναν αδιόρατο κόμπο στο λαιμό) τους εξήγησα ότι το να κουβεντιάσω μαζί τους για τα τρέχοντα στον τόπο, το θεωρώ κάτι παραπάνω από αυτονόητη υποχρέωσή μου και μαζί, μεταξύ μας, ένοιωσα  ευτυχής για την εμπιστοσύνη που μου έδειχναν.

Όταν πήρα το λόγο προσπάθησα να τους πω ότι η «κλοπή του μέλλοντος»  δεν αφορά μόνον εκείνους ή και τους ακόμη νεώτερους δεκαεξάρηδες μαθητές των λυκείων. Αφορά και εκείνους της δικής μου γενιάς, που προσπάθησαν στον καιρό τους να βελτιώσουν τον κόσμο και έχασαν. Όταν έχαναν όμως, είχαν μια παρηγοριά: τη ζωή που τραβάει την ανηφόρα και που αργά ή γρήγορα  δικαιώνει τους αγώνες για το κοινό καλό. Όμως, ξαφνικά, εδώ και πάνω κάτω δυο δεκαετίες, παρουσιάστηκαν κάτι περίεργοι τύποι, που χρησιμοποιώντας τα πολλαπλά μεγάφωνα της πολιτισμικής βιομηχανίας ισχυρίστηκαν πώς πάει η Ιστορία, τελείωσε, όποιος βολεύτηκε, βολεύτηκε, το στάτους κβο παγιώθηκε οριστικά και τα σκυλιά δεμένα. Επί δύο δεκαετίες τώρα, αυτοί οι τύποι, αγνοώντας τη φυσική και ηθική μόλυνση που προκαλούν και που κατατρώει τον πλανήτη, καταβροχθίζουν όχι μόνο τα όνειρα των παλιών (μικρό το κακό), αλλά εμποδίζουν και τους νεώτερους να ονειρευτούν και να ζήσουν .

Μετά μπαίνοντας στα θέματα που απασχολούν ιδιαίτερα τη Σχολή μου αναρωτήθηκα (μαζί με τα παιδιά) τι παιχνίδι παίζεται στα Μέσα Επικοινωνίας. Και είπα ότι θα πρέπει να μελετήσουμε σε ποιο βαθμοί οι επιδέξιοι παραθυρούχοι καβαλαραίοι των ΜΜΕ α) μετατράπηκαν ξαφνικά σε εξεγερμένους πολίτες (!),  β) προσπαθούν απλά να ιππεύσουν το άτι της εξέγερσης για να εξακολουθήσουν να είναι αρεστοί στις ¨μάζες¨ και κατά συνέπεια αρκούντως πειστικοί όταν πουλάνε τα διαφημιστικά τους μηνύματα,  γ) παίζουν άλλα πολιτικά παιχνίδια που δεν είναι ασύμβατα ούτε με ενδεχόμενες κυβερνητικές αλλαγές, ούτε  με άλλες σκοτεινές και αδιόρατες σκοπιμότητες.

 Όποια κι αν είναι τα κίνητρά τους, εκείνο που είναι ορατό είναι η κατασκευή ενός μπερντέ πάνω στις οθόνες, όπου καπάτσοι  καραγκιοζοπαίκτες και γνωστοί και μη εξαιρετέοι καραγκιόζηδες δίνουν παραστάσεις σε απευθείας μετάδοση, άλλοτε επαναφέροντας τις πιο μαύρες εκδοχές του παρελθόντος και άλλοτε φορώντας κουστούμια  ίμο.

Ύστερα, για να είμαι πιο συγκεκριμένος,   μίλησα για τους κινδύνους που περιλαμβάνει μια «παγκοσμιοποίηση¨ που υποκρύπτει την επανεγκαθίδρυση μιας αυτοκρατορίας, ένας (νέο)φιλελευθερισμός που δύσκολα κρύβει τη θέληση για ασυδοσία και πανκυριαρχία των Ιδιωτών, και ένας μετανεωτερισμός (όρος συμβατικός έως ότου ξεκαθαρίσουν οι έννοιες) που υφαίνει το θεωρητικό χαλί για τα παραπάνω, χρησιμοποιώντας ως ιστούς τον ατομικισμό, τον άκρατο σχετισκισμό και τον κοντόθωρο πραγματισμό των βολεμένων.

Τέλος, είπα ότι το καλύτερο όπλο για να αλλάξουν τα πράγματα δεν είναι η ¨βία¨ (και για το θέμα αυτό ακολούθησε στη συνέχεια μια ενδιαφέρουσα συζήτηση) αλλά η επικοινωνία και η ευρηματικότητα. Όταν έχεις δίκιο, όταν μπορείς να μιλήσεις και  όταν τα αιτήματά σου εκφράζουν την κοινωνία και όχι κάποια επί μέρους ομάδα, δεν έχεις ανάγκη από μεθόδους που εύκολα μπορούν να διαστρεβλωθούν.

Και ακόμη: Το θέμα είναι πως η επιστήμη δεν θα γίνει στείρος παραγωγός γενετικών και επικοινωνιακών παρεμβολών, αλλά, μέσα από τον κοινωνικό έλεγχο, παράγοντας ανθρώπινης ευτυχίας.

Αυτά προσπάθησα να πω στα παιδιά, χτες, στην κατειλημμένη Σχολή Δημοσιογραφίας και ΜΜΕ.

Β.Ν.

Σε κάποια στιγμή του απομακρυσμένου (όχι πολύ, αλλά αρκετά) παρελθόντος, συνέβαιναν τα εξής:

α. Είχα μόλις ξεμπερδέψει με τη συγγραφή της επί διδακτορία διατριβής μου

β. Στο πανεπιστήμιο στο οποίο ήδη εργαζόμουν, παρουσιάστηκαν τα κλασσικά πανεπιστημιακά απρόοπτα, μπερδέματα, γραφειοκρατήματα  και άλλα, με αποτέλεσμα η πανεπιστημιακή μου δραστηριότητα να μπει για ένα μεγάλο (όχι πολύ, αλλά αρκετά) χρονικό διάστημα σε παρένθεση.

Έτσι αποφάσισα να γράψω ένα μυθιστόρημα!

Αλλά ας γίνω σαφέστερος.

α 1. Τα περί διατριβής

Η διατριβή είναι (ήταν ανέκαθεν, πιθανότατα είναι ακόμη) μια εν μέρει τελετουργική, μυητική πράξη.

Από τη μια μεριά, υποτίθεται ότι συγγράφεις με όλους τους κανόνες της (διανοητικής) εντιμότητας κάτι το οποίο αποτελεί συνεισφορά στην εξέλιξη της οικείας επιστήμης, ενώ ταυτόχρονα αποδεικνύεις ότι το κατέχεις το θέμα, ξέρεις τι έχει ειπωθεί γι αυτό, και μπορείς έτσι να συνδέσεις το ήδη γνωστό με εκείνο που εσύ διερεύνησες και προτείνεις. Αυτό είναι το ουσιαστικό μέρος.

Από την άλλη, την τυπική, την τελετουργικά επιβεβαιούμενη, η αποδοχή της διατριβής (με ποδοκρότημα, τραπεζοκρότημα, χειροκρότημα, χειροτόνημα, ή ανευ) πιστοποιεί  ότι έχεις μάθει και αποδέχεσαι τους κανόνες, ρητούς και υπονοούμενους, που καθορίζουν την ιδιαίτερη πανεπιστημιακή γλώσσα, αλλά επίσης ότι έχεις μάθει και αποδέχεσαι τις σχέσεις και συμπεριφορές που ισχύουν μεταξύ του πανεπιστημιακού προσωπικού.

Αυτό το τελευταίο είναι εξαιρετικά σημαντικό ιδιαίτερα στην περίπτωση που αποσκοπείς  να ενταχθείς στο (ή είσαι ήδη συνεργαζόμενος με το) ευαγές πανεπιστημιακό ίδρυμα στο οποίο υποβάλλεις τη διατριβή σου.

Με άλλα λόγια πρέπει να αποδείξεις, αν μη τι άλλο, ότι είσαι και θα είσαι ¨συνεργάσιμος¨.

Προσωπικά, για να αποφύγω τις πολλές υποχρεώσεις, αλλά και γιατί είχα διπλή επιστημονική ταυτότητα, διάλεξα ένα ευαγές διαφορετικό από εκείνο με το οποίο συνεργαζόμουν. Πάντως, στην Τριμελή Επιβλέπουσα είχα μέλη και από τα δύο πανεπιστήμια, άρα θα έπρεπε να μιλάω (γράφω) σε δύο παράλληλα γλωσσάρια, αλλά δε τρέχει τίποτα, αυτό δεν είναι πρόβλημα για κάποιον που φιλοδοξεί να αναγνωριστεί ως ειδήμων σε θέματα επικοινωνίας…

α 2. Περί όγκου της διατριβής.

Ω επίδοξοι διδακτορούχοι των θετικών επιστημών, σας ζήλεψα. Εσείς που παίρνετε ένα αμφισβητούμενο ή μη επαρκώς γνωστό φαινόμενο,  το βάζετε στον υαλοσωλήνα των παρατηρήσεων και το παρακολουθείτε για ικανό χρονικό διάστημα, ώστε να βγάλει (ξεζουμίσει) τη ζητούμενη επιστημονική αλήθεια, και μετά καταγράφετε τις παρατηρήσεις και τα πορίσματα σας σε καμιά πενηνταριά, το πολύ, σελίδες, τις παραδίδετε, τις υποστηρίζετε, σας τις εγκρίνουν και πάει τελειώσατε.

 Άντε να επιχειρήσεις κάτι το ανάλογο με ένα κοινωνικό, επικοινωνιακό ή, άντε, πολεοδομικό θέμα! Χρειάζεσαι τόμους! Για να μη σας τα πολυλογώ, εμένα μου χρειάστηκαν μόνο οκτακόσιες δακτυλογραφημένες σελίδες, μετά από γραφή, διόρθωση, ξεσκαρτάρισμα, πολύ περισσότερων.

Όμως, και αυτό μετράει (και θα το χρωστάω στην Αλέξανδρο που με αλεξανδρινή επιμονή και υπομονή καλούπιαζε τις δραπετεύσεις μου) για τις μελλοντικές συν/γραφικές μου δραστηριότητες, ¨ουδέν επίπονον αμιγές θετικών επιπτώσεων¨: όταν γράψεις 800 εγκεκριμένες σελίδες, το χέρι λύνεται, το άσπρο χαρτί δεν σε τρομάζει πια, τη γραφή την έχεις δαμάσει και δε σου κουνιέται πλέον!

α 3. Περί του ύφους των επί διδακτορική διατριβή λόγων και γραφών.

Όπως (δεν ξέρω αν) διευκρίνισα επαρκώς παραπάνω, το ύφος των διατριβών δεν αποτελεί θεμιτό στοιχείο εκφραστικής αναζήτησης, αλλά ένα ακόμη τεκμήριο εσωτερίκευσης και αφομοίωσης από την πλευρά του υποψηφίου, της τελετουργικής όψεως της πανεπιστημιακής ιδιολέκτου και των παρεπο/συνεπαγο/μένων της.

Πράγματι, από ένα σημείο και μετά, δε μετράει το τι λες, αλλά αν το λες με επαρκή (επιστημονική) σεμνότητα, σοβαρότητα, ενδελέχεια, περιεκτικότητα, τακτ, και βάλε. Ενδεχομένως, σε κάποιο σημείο των 800 σελίδων, σου τη δίνει, καθώς διαπιστώνεις ότι το γλίστρημα από τη σοβαρότητα στη σοβαροφάνεια, από την διεξοδική παράθεση στο σχολαστικισμό, από την θεμιτή αμφισβήτηση στη ανέξοδη γκρίνια είναι παραπάνω από πιθανό!

Τότε τι κάνεις; Δεν έχεις πολλές επιλογές, ή μάλλον δεν έχεις καθόλου. Προσπάθησα, και το μόνο που βρήκα, ήταν η επί τούτου υπερβολή: αν η διατύπωση έπρεπε να είναι ¨περιδιαγραμμάτων¨ μία, εγώ μπορούσα να την κάνω, τόσο χάριν παιδείας όσο και χάριν παιδιάς, δύο ή και δυόμιση. Ευτυχώς κανένας δε πρόσεξε την περιρρέουσα περιπαικτική μου διάθεση (που κατά τη γνώμη μου, εδώ που τα λέμε, ουδόλως έβλαπτε την παράθεση των βασικών νοημάτων) και έτσι μου ενέκριναν την διατριβή με άριστα.

 β. Οι αναβολές, οι καθυστερήσεις και τα απρόοπτα στο ελληνικό πανεπιστήμιο.

Υπάρχουν δύο τουλάχιστον ειδών: αυτές που αφορούν στους φοιτητές (διανομή συγγραμμάτων, έκδοση αποτελεσμάτων, έκδοση πιστοποιητικών κ.α.) και αυτές που αφορούν στο διδακτικό προσωπικό. Στη δεύτερη περίπτωση [μπάρμπα από την Κορώνη, μέσου, άκρης, κονέ, δοντιού, κλπ (πόσο πλούσια που είναι η νεοελληνική γλώσσα σε πράγματα που ξέρει καλά)  μη συνυπολογιζομένου] οι διαδικασίες είναι υπερχρονοβόρες. Πολύ περισσότερο εάν, όπως συνέβη σε ‘μένα, πέσεις ταυτόχρονα σε τροποποίηση του νομοθετικού πλαίσιου, περίοδο φοιτητικών καταλήψεων και πανεπιστημιακού λοκ-άουτ. Τότε ο συνυπολογισμός του διδακτορικού διπλώματος στα προσόντα σου μπορεί να καθυστερήσει ως και τρία χρόνια. Και εσύ ενώ περίμένεις τι κάνεις;

Πρόταση: εκμεταλλεύεσαι το λυμένο χέρι και την συμπιεσμένη εκφραστικότητα και γράφεις μυθιστόρημα.

(συνεχίζεται – μόλις βρω χρόνο)